ΜΑΔΑΓΑΣΚΑΡΗ 4 - ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΥΨΙΠΕΔΑ, ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

Submitted by Isabelle on Τρί, 10/01/2013 - 23:23

Front Picture:

Πενήντα τρία γράμματα διέθετε το όνομα του βασιλιά της φυλής των Μερν που στα τέλη του 18^ου αιώνα κατόρθωσε να επιβληθεί σε όλες τις υπόλοιπες φυλές της Μαδαγασκάρης δημιουργώντας για πρώτη φορά στην Ιστορία της μια ενιαία χώρα με μόνο σύνορο της θάλασσα. Όλα ξεκίνησαν από την ενδοχώρα, από τα κεντρικά υψίπεδα της μεγαλονήσου εκεί όπου η Ασία εδώ κι αιώνες σφιχταγκαλιάζει και γονιμοποιεί την Αφρική, σμιλεύοντας τις πλαγιές με σκαλωτούς ορυζώνες και πλάθοντας κουκλόσπιτα στα χρώματα της γης.

Κείμενο: Ισαβέλλα Μπερτράν

Φωτό: Κώστας Ζυρίνης

Δημοσιεύτηκε στο ΓΕΩΤΡΟΠΙΟ της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, τεύχος αρ. 085 / 02.09.2007

Προηγούνται:

ΜΑΔΑΓΑΣΚΑΡΗ 1, ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ MOORA MOORA. | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

ΜΑΔΑΓΑΣΚΑΡΗ 2 - ΤΣΙΝΓΚΥ, ΠΕΤΡΙΝΟΙ ΟΥΡΑΝΟΞΥΣΤΕΣ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

ΜΑΔΑΓΑΣΚΑΡΗ 3, ΣΤΟΝ ΤΡΟΠΙΚΟ ΤΟΥ ΑΙΓΟΚΕΡΩ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

- Δείτε, βοσκοί που επιστρέφουν από το εβδομαδιαίο παζάρι του Αμπαλαβάο. Αυτοί τουλάχιστον έκαναν την τύχη τους, συμπληρώνει ο Μάμυ μ’ έναν αναστεναγμό.

Κοιτάζω τους δυο γυμνόστηθους άντρες με το ακόντιο στο δεξί και τις λερές φαγωμένες κάπες πρόχειρα ριγμένες στην πλάτη και προσπαθώ να αντιληφθώ σε τι ακριβώς συνίσταται η ευμάρειά τους και – κυρίως - από που τεκμαίρεται.

- Μα είναι φανερό, δεν έχουν μαζί τους ούτε ένα ζεμπύ συνοδεία!

Πράγματι. Γιατί όμως άραγε θεωρείται καλό πράγμα να είσαι τσομπάνης χωρίς κοπάδι; επιμένω εγώ να ρωτάω, αποκαλύπτοντας συνάμα και το μέγεθος της ασχετοσύνης μου. Η απάντηση επιστρέφει ακαριαία, εύλογη και απλή όσο και το αυγό του Κολόμβου:

- Μα γιατί σημαίνει ότι κατάφεραν να βρουν αγοραστές για όλα τους τα ζώα!

Προφανές. Όσο και η απερισκεψία της ερώτησης. Ο Μάμυ ωστόσο το προσπερνάει ευγενικά και κάνει τη ρελάνς:

- Ξέρετε πόσο κοστίζει σήμερα ένα ζεμπύ;

- Όχι. Πόσο αλήθεια;

- Πάνω κάτω χίλια ευρώ. Σκεφτείτε λοιπόν αν πούλησαν πέντε, δέκα ή είκοσι κεφάλια...

Όντως καθόλου ευκαταφρόνητο ποσό, ιδιαίτερα για δεδομένα Μαδαγασκάρης.

- Ναι, αλλά από που συνάγεται ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι βοσκοί;

- Από το ακόντιο, μαντάμ. Σχεδόν όλοι όσοι ασχολούνται εδώ με την κτηνοτροφία κρατάνε κι από ένα για να αντιμετωπίζουν τους νταχάλο, τους κλέφτες των ζεμπύ. Μεγάλος πονοκέφαλος!

Μεγάλος δεν πάει να πει τίποτε, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπόψη του τα μάλλον ιδιόμορφα περί των ζεμπύ ήθη και έθιμα πολλών φυλών της Μαδαγασκάρης με πρώτη και καλύτερη τη φυλή των Μπάρα που κυριαρχεί στην ευρύτερη περιοχή του Ιχούς (Ihose) όπου βρισκόμαστε τώρα.

Ο κλέψας του κλέψαντος

Κατ’ εξοχήν σύμβολο πλούτου και ισχύος, αυτά τα άχαρα βοοειδή με τη λιπαρή καμπούρα χαίρουν γενικά υψηλής δημοτικότητας σε όλη τη μεγαλόνησο του Ινδικού. Στην περίπτωση όμως των Μπάρα μπορούμε ανεπιφύλακτα να μιλήσουμε για κανονική σχέση πάθους. Τα ζεμπύ είναι ο ίδιος ο άξονας της ζωής τους, το μόνιμο αντικείμενο του πόθου τους, άξια κάθε θυσίας και μόνο για τη χαρά της κατοχής. Κάτι σαν το ΙΧ για τον νεοελληναρά.

Γι αυτό και η κλοπή των ζεμπύ δεν θεωρείται απλώς θεμιτή για τους Μπάρα αλλά περίπου υποχρεωτική, σε σημείο να έχει αναχθεί σε εθνικό σπορ και κεντρική πολιτισμική αξία της φυλής. Δεν νοείται για παράδειγμα νεαρός Μπάρα να ζητήσει σε γάμο κοπέλα από καλή καλύβα αν δεν έχει πρώτα ξαλαφρώσει επιτυχώς κάποιον κοπαδάρχη από το περιττό βάρος μερικών ζωών. Χωρίς αυτήν την έμπρακτη απόδειξη ανδρείας, είναι πέρα από βέβαιο ότι ο υποψήφιος πεθερός θα τον στείλει πίσω αδιάβαστο. Πώς τολμάς βρε άχρηστε - θα του πει ξέχειλος από οργή και περιφρόνηση – πώς τολμάς να ζητάς την κόρη μου όταν κοτζάμ μαντράχαλος δεν έχεις ακόμα βάλει στο χέρι ούτε ένα ζεμπύ; Με τι θα την ζήσεις ρε ανεπρόκοπε, μου λες;

Κατόπιν αυτού, δεν έλειψαν κατά το παρελθόν ακόμα και κρούσματα απάτης από πονηρούς νεαρούς που επιχείρησαν με αμοιβαία ανταλλαγή στημένων κλοπών -μαϊμού να αποσπάσουν με δόλο την απαραίτητη γονεϊκή συναίνεση για γάμο με την εκλεκτή της καρδιάς τους. Μα ως γνωστόν ο θεός αγαπάει τον (ψευτο) κλέφτη, αγαπάει όμως και τον νοικοκύρη (γνήσιο κλεφτρόνι). Έτσι ήρθε εσχάτως ο εκσυγχρονισμός και έβαλε τα πράγματα στη θέση τους: Τώρα πια για σιγουριά, οι περισσότερες οικογένειες με κόρες της παντρειάς απαιτούν από τους επίδοξους γαμπρούς επίδειξη «πιστοποιητικού κλοπής», δηλαδή σχετικής καταδικαστικής απόφασης από τα δικαστήρια της χώρας. Η δε έκτιση της συνεπακόλουθης ποινής φυλάκισης (τεσσάρων – πέντε μηνών συνήθως) θεωρείται περίπου ως τιμητική διάκριση και τελικό κρας τεστ της ανδρείας εκάστου Μπάρα. Κάτι μου λέει ότι η τρίτη εντολή του Μωυσή δεν έγινε ποτέ μπεστ σέλερ σ’ αυτήν εδώ την περιοχή της Γης.

Γη δια πυρός

Τα ζεμπύ όμως κατά πως φαίνεται δεν παίζουν μόνο πρωταρχικό ρόλο στην κουλτούρα πολλών φυλών της Μαδαγασκάρης αλλά έχουν εμμέσως πρωταγωνιστήσει και στη διαμόρφωση του ίδιου του τοπίου της όπως θα μάθουμε σε λίγο από τον Μάμυ, που εκτός από θαυμάσιος οδηγός και καλή παρέα, μας έχει προκύψει και εντυπωσιακά ενημερωμένος σε ο,τιδήποτε αφορά τη γενέθλια γη του.

- Μπορείτε να φανταστείτε ότι μέχρι πριν από ογδόντα-εκατό χρόνια σχεδόν ολόκληρη η Μαδαγασκάρη ήταν μια αδιαπέραστη ζούγκλα;

Ομολογώ πως όχι.

Έχουμε αφήσει πίσω μας το επονομαζόμενο «Καπέλο του Επίσκοπου», έναν τεράστιο μονόλιθο ύψους διακοσίων μέτρων και πλάτους τετρακοσίων, εισβάλλοντας πλέον επισήμως στα εύφορα κεντρικά υψίπεδα του νησιού με κατεύθυνση από νότο προς βορρά, η βλάστηση ωστόσο περιορίζεται στη μινιμαλιστική γοητεία της αραιής σαβάνας.

Ζούγκλα; Ποια ζούγκλα;

Ταβύ ονομάζεται στα μαλαγκάσι η παραδοσιακή μέθοδος εκμετάλλευσης της γης, η οποία συνίσταται στο συστηματικό κάψιμο εκτάσεων προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες σε καλλιέργειες και – κυρίως - σε βοσκοτόπια των περίφημων ζεμπύ. Αυτή η πρακτική στηρίζεται στην πεποίθηση των χωρικών ότι μέσω της φωτιάς αυξάνονται οι θρεπτικές ουσίες των βλαστών που φυτρώνουν μετά το πέρασμά της.

- Είναι όμως μύθος μαντάμ, καθόλου δεν ισχύει, κι αυτό δεν το βγάζω εγώ από το κεφάλι μου, το λένε οι ειδικοί.

Πράγματι, η θετική επίδραση της φωτιάς είναι, απ’ ο,τι φαίνεται, μόνο προσωρινή. Δυο-τρία χρόνια αργότερα, το χορτάρι φύεται πιο αδύναμο σε συστατικά, τα κοπάδια το σνομπάρουν, οπότε οι χωρικοί αναγκάζονται να προχωρήσουν στο κάψιμο νέων εκτάσεων.

Αποτέλεσμα: για τα ωραία (που λέει ο λόγος) μάτια των ζεμπύ, μέσα σε λίγες δεκαετίες εξολοθρεύτηκαν τα δύο τρίτα του τροπικού δάσους που άλλοτε κάλυπτε απ’ άκρη σε άκρη το τέταρτο σε μέγεθος νησί του κόσμου. Στάχτη και καταστροφή, καταλήγει οργισμένος ο Μάμυ, που μετά απ’ αυτήν την τελική ατάκα πέφτει απότομα σε βαθιά σιωπή.

Το ίδιο σωπαίνουμε και μεις προσπαθώντας να χωνέψουμε την πληροφορία. Μπερδεμένα συναισθήματα. Η καταστροφή των δασών της Μαδαγασκάρης δεν οφείλεται όπως συμβαίνει συνήθως σε πλειάδα άλλων περιπτώσεων στην αδυφάγα πλεονεξία μιας αδίστακτης δράκας. Εδώ εν προκειμένω είναι το αποτέλεσμα της μάχης επιβίωσης που δίνει σχεδόν σύσσωμος ένας πάμφτωχος πληθυσμός. Πώς λοιπόν να το μεμφθείς; Και κυρίως πώς να αποτρέψεις την παραπέρα επέκταση της καταστροφής όσο δεν προσφέρεις στους γηγενείς μια εναλλακτική λύση βιοπορισμού;

Εκεί όπου σμίγει η Ασία με την Αφρική

Αν μη τι άλλο τα σκόρπια χωριουδάκια που πήραν τη θέση των για πάντα χαμένων αιωνόβιων δέντρων είναι χαρά οφθαλμών, ζωηρόχρωμες ανάγλυφες πινελιές πάνω στο λιτό ορεινό τοπίο.

Η δε κωμόπολη του Αμπαλαβάο, φημισμένη ως το πλέον χαρακτηριστικό δείγμα οικισμού της φυλής Μπετσιλέο, είναι πράγματι ένα αρχιτεκτονικό ποίημα, ύμνος στην αισθητική της απλότητας.

Κουκλίστικα σπίτια, ισόγεια ή το πολύ με έναν όροφο, τοίχοι από σκέτη πλίθα σε όλες τις αποχρώσεις της γήινης πρώτης ύλης, κουφώματα ξύλινα με όλο και κάποιον παππού ή παιδί πλαισιωμένο μέσα σ’ αυτά σαν ζωντανοί πίνακες ζωγραφικής, στέγες κυρίως από άχυρο, άντε καμιά φορά από λαμαρίνα, χαμηλοί ξύλινοι φράκτες στολισμένοι με την πολύχρωμη μπουγάδα της ημέρας.

Όλα, μα όλα συνηγορούν στο να μη σου κάνει καρδιά να φύγεις. Κι όταν με τα πολλά οδεύουμε τελικά προς Φιαναραντσόα, να σου ανά τριακόσια μέτρα κι από μια στάση για φωτογράφιση.

- Στοπ, στοπ, Μάμυ μον αμί, συγνώμη αλλά αυτό δεν μπορεί να μείνει χωρίς κλικ.

Πότε ένα αγροτόσπιτο με φόντο τους γρανιτένιους όγκους της οροσειράς Αντριγκίτρα, πότε το ζοφερό αλλά συνάμα σαγηνευτικό κάλεσμα της γκρίζας τέφρας όπου αναδύεται το αφυδατωμένο σώμα φυτών και δέντρων σε στάση βουβής ικεσίας, πότε κάποιος μοναχικός αγρότης σκυμμένος στο πολύχρωμο ψηφιδωτό των καλλιεργειών,πότε οι λουσμένοι στο φως κλιμακωτοί ορυζώνες που κατρακυλούν τις πλαγιές. Μα καλά, κλιμακωτοί ορυζώνες στην Αφρική; Μάλιστα, κι αυτή ακριβώς η απίστευτη ποικιλομορφία και ανάμειξη τοπίων, φυλών και πολιτισμών διαφορετικής γεωγραφικής προέλευσης είναι που κάνει τη Μαδαγασκάρη τόσο ξεχωριστή κι ανάδελφη. Όσο προχωράμε προς την καρδιά του νησιού, γίνεται φανερό ότι αφήνουμε πλέον πίσω μας τους αφρικανικής προέλευσης ψηλόλιγνους και κατάμαυρους Μπάρα και προσεγγίζουμε περιοχές με όλο και εντονότερο άρωμα Ασίας.

Η θάλασσα ως μόνο σύνορο

Στο ουράνιο τόξο των φυλών της Μαδαγασκάρης που καλύπτουν όλες τις δερματικές αποχρώσεις του καφέ, από εσπρέσσο μέχρι φραπόγαλο, οι Μπετσιλέο μαζί με τους Μερν (Merina) είναι εκείνοι που φέρουν τα πιο εμφανή χαρακτηριστικά της μακρινής ασιατικής καταβολής τους. Μάτια σκιστά, σταρένιο δέρμα, ίσια μαύρα μαλλιά και σωματότυπο για μικρά νούμερα, όλα πάνω τους μαρτυρούν ότι οι δύο πιο πολυπληθείς φυλές των κεντρικών υψίπεδων είναι απόγονοι των Ινδονήσιων και Μαλαίσιων ναυτικών που πρώτοι εποίκησαν πριν από δυο χιλιάδες χρόνια το ακατοίκητο μέχρι τότε νησί του Ινδικού.

Κι εγώ Μερν είμαι, δηλώνει υπερηφάνως ο Μάμυ, αρχίζοντας πάραυτα την εξιστόριση των επιτευγμάτων της φυλής τους. Έτσι μαθαίνουμε ότι η εδραίωση της κυριαρχίας των Μερν πάνω στη Μαδαγασκάρη έχει αφετηρία ένα σημαδιακό όνειρο του φύλαρχου Ραμποασαλάμα το 1787.

«Να οδηγήσεις το λαό σου στη θάλασσα» του ψιθύρισε, λέει, το τζίνι στον ύπνο του, οπότε το επόμενο πρωί, χωρίς δεύτερη συζήτηση, ο Ραμποασαλάμα αναβαθμίζει το όνομά του σε Αντριαναποϊανιμερίνα, που σημαίνει “ο πρίγκιπας που βρίσκεται στην καρδιά των Μερν”, και κατόπιν αυτού κινεί ν’απλώσει τον έλεγχό του έξω από τα στενά όρια της επικράτειάς του.

Παρεπιμπτώντας να διευκρινίσουμε εδώ για όσους το παραπάνω ονοματάκι ακούστηκε ενδεχομένως μακρόσυρτο, ότι στην πραγματικότητα δεν πρόκειται παρά για ένα ταπεινό υποκοριστικό (σαν να λέμε Σάκης ή Κούλα) του πλήρους αρχικού ονόματος Andrianampoianimerinandriantsimitoviaminandria-nampanjaka, συνόλου πενήντα τριών γραμμάτων, τα οποία πάντως ο Μάμυ κατάφερε να προφέρει άνετα και με την πρώτη, χωρίς να σκοντάψει σε κανένα απ’ αυτά.

Μέσα σε μια εικοσαετία λοιπόν, ο εν λόγω βασιλιάς με το όνομα γλωσσοδέτη καταφέρνει να βάλει στο χέρι το σύνολο σχεδόν του νησιού. Από πολλούς ιστορικούς θεωρείται μάλιστα κάτι σαν μαδαγασκαριανή εκδοχή του μεγάλου Περουβιανού Ίνκα Τουπάκ Γιουπάνκι καθώς, όπως κι εκείνος, λατρευόταν από το λαό του σαν θεός, ενώ συγκρότησε μια τεράστια και καλά οργανωμένη αυτοκρατορεία αγνοώντας παντελώς τη χρήση της γραφής. Η γη επί των ημερών του μοιράστηκε μεταξύ των υπηκόων του έτσι ώστε η συγκομιδή ρυζιού να επαρκεί για κάθε οικογένεια, το δε κάψιμο των δάσων απαγορεύτηκε δια ροπάλου. Μετά το θάνατό του, ο γιος του που διάλεξε για τον εαυτό του το πιο κοντό και πρακτικό όνομα Ρανταμά ο Πρώτος ανέλαβε να συνεχίσει το έργο του μπαμπά του, προσαρτώντας μέσα σε λίγα χρόνια ότι εκείνος δεν είχε προλάβει να καταχτήσει. Έτσι, στις αρχές του 19ου αιώνα το όνειρο γίνεται πλέον πραγματικότητα, και το βασίλειο των Μερν δεν γνωρίζει άλλο σύνορο από την θάλασσα.

Όποια πέτρα κι αν σηκώσεις

Η Φιαναραντσόα, σημαντικότερη σε μέγεθος πόλη Μπετσιλέο, χύνεται σαν λάβα ηφαιστείου από την κορυφή ενός λόφου ύψους κοντά χιλίων τετρακοσίων μέτρων.

Ακολουθώντας το μοντέλο της πρωτεύουσας Ανταναναρίβο, οι έχοντες και κατέχοντες της Φιαναραντσόα κατοικούν κατά προτίμηση στην πάνω πόλη, ατενίζοντας έτσι αφ’ υψηλού τους ταπεινούς που απλώνονται στα ριζά του λόφου ανάμεσα σε αμπέλια και καλλιέργειες τσαγιού.

Ψηλά στον εξώστη δεσπόζει ο επιβλητικός καθεδρικός ναός, σύμβολο του κυρίαρχου θρησκευτικού δόγματος της πόλης. Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα χρονολογείται το κονταροχτύπημα μεταξύ προτεσταντών και καθολικών ιεραπόστολων για τον προσηλυτισμό των ιθαγενών της κεντρικής Μαδαγασκάρης, με συμβιβαστική κατάληξη το μοίρασμα ζωνών επιρροής. Έτσι οι μεν προτεστάντες εξασφάλισαν τη μερίδα του λέοντος στις προτιμήσεις των Μερν, ενώ οι απεσταλμένοι του πάπα την πρωτοκαθεδρία μεταξύ των Μπετσιλέο, εξ’ ου και ο ορισμός της Φιαναρατσόα ως η καρδιά του καθολικισμού στο νησί.

Όπως λίγο-πολύ συμβαίνει σε όλο το νησί, το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου βρίσκεται κι εδώ στα χέρια Ινδών και Πακιστανών. Οι γηγενείς τους ονομάζουν αδιακρίτως «καράν» και τους αντιμετωπίζουν συχνά με καχυποψία και υπόγεια εχθρότητα για λόγους όμως καθόλου θρησκευτικούς παρά εξόχως κοινωνικούς. Η εξήγηση είναι απλή: Είτε κατάγονται από τη Βομβάη, είτε από το Ισλαμαμπάντ, είτε ανάβουν καντήλι στον Σίβα, είτε προσεύχονται στον Αλλάχ, οι «καράν» στη συντριπτική τους πλειοψηφία όχι μόνο ανήκουν στους έχοντες αλλά συχνά συμπεριφέρονται και με την ανάλογη υπεροψία.

Ο ξενοδόχος μας πάντως, αν και ευκατάταστος δεν είναι «καράν», παρά … Έλληνας. Όποια πέτρα κι αν σηκώσεις τελικά, όλο και κάποιον ομογενή θα ξετρυπώσεις. Βέβαια, πέρα από το όνομα Κοτσογιάννης που δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας ως προς την καταγωγή, τα ελληνικά του συγκεκριμένου εξαντλούνται σε καλημέρα, καλησπέρα, τι κάνετε, ευχαριστώ, Ολυμπιακός, Παναθηναϊκός, και πάλι πολλά λέω. Κατά τα αλλά, θεωρεί πατρίδα του τη Μαδαγασκάρη, τη χώρα όπου γεννήθηκε και ζει - όπως είναι και το φυσικό. Όσο για την Ελλάδα την ξέρει από τον παγκόσμιο άτλαντα και δεν μοιάζει να τον απασχολεί ιδιαίτερα αν και πότε θα την γνωρίσει από κοντά. Μια χαρά τον βρίσκω.

Καθισμένοι στη φιλόξενη ρεσεψιόν, έχουμε απλώσει τον οδικό χάρτη της μεγαλονήσου και τσεκάρουμε τη διαδρομή και τους σταθμούς των επόμενων ημερών: Το Εθνικό πάρκο Ρανομαφάνα με τα δώδεκα είδη λεμούριων, η Αμπούστρ (Ambositra) με τους ταλαντούχους ξυλογλύπτες, το παλιό αποικιακό θέρετρο της Αντσιραμπέ με τα ιαματικά νερά... Τα κάλη της Μαδαγασκάρης δεν έχουν τελειωμό.