ΑΙΓΥΠΤΟΣ 2 - ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΡΑΜΣΗ, ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΜΦΙΔΑ ΣΤΟ ΑΜΠΟΥ ΣΙΜΠΕΛ

Front Picture: 

Σαν πέτρινη κλωνοποιημένη εκδοχή του ίδιου του εαυτού του, ένας τετραπλός Ραμσής τριάντα τριών αιώνων ατενίζει το χρόνο από το ύψος των εικοσάμετρων αγαλμάτων του στο Άμπου Σίμπελ. Τρεις γενιές σκλάβων δούλεψαν και πέθαναν εδώ στα βάθη της ερήμου, για τη δόξα του ενός, του μοναδικού, του «θεϊκού» φαραώ.

Κείμενο: Ισαβέλλα Μπερτράν

Φωτό: Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

Δημοσιεύτηκε στο ΓΕΩ της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, τεύχος αρ. 46 / 24.02.2001

Διαβάστε επίσης: ΑΙΓΥΠΤΟΣ 1 - ΚΑΙΡΟ, ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΔΙΧΩΣ ΤΕΛΟΣ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

Δευτερόλεπτα μετά την απογείωση από το Ασουάν, και ήδη από κάτω μας απλώνεται η Σαχάρα. Αχανής, πυρωμένη, ανελέητη. Μέσα στο απόλυτο κίτρινο κενό της άμμου, ξεπροβάλει απότομα η λίμνη Νάσερ σε μια εκτυφλωτική απόχρωση γκρι μπλε με μεταλλικές ανταύγειες, ξετυλίγοντας το μακρόστενο ανώμαλο σχήμα της με ακτές αλλού αμμουδερές κι αλλού ζωσμένες από βράχια τραχιά κι απότομα, που συνθέτουν ένα αλλόκοτο σύμπλεγμα από παραλίες, νησίδες και φιορδ.

Το απόκοσμο θέαμα αυτού του τεράστιου όγκου νερού, ριγμένου στην αγκαλιά της μεγαλύτερης ερήμου του πλανήτη, μας έχει καθηλώσει όλους σε βαθειά σιωπή. Ασύλληπτη η σκληρότητα του τοπίου. Ασύλληπτα και τα μεγέθη.

Πάνω από τα εννιά δέκατα της αιγυπτιακής επικράτειας καλύπτει η σαχαριανή αμμοθάλασσα, ενώ ογδόντα εκατομμύρια άνθρωποι, το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού της χώρας, στριμώχνονται σε μια στενή λωρίδα γης κατά μήκος του Νείλου και στο δέλτα του. Αλλά πιο ασύλληπτο απ’ όλα φαντάζει το εγχείρημα εκείνων που πρώτοι όργωσαν την άμμο ετούτη, αφήνοντας πίσω τους το συγκλονιστικότερο δείγμα του φαραωνικού πολιτισμού στις πιο αφιλόξενες εσχατιές της χώρας: Άμπου Σίμπελ!

Τρεις χιλιάδες διακόσια χρόνια πέρασαν από τότε που οι αρχαίοι κάτοικοι ύψωσαν το τετραπλό ομοίωμα του Ραμσή του Δεύτερου, εκεί, στο πιο απομονωμένο σύνορο της Αιγύπτου, ασάλευτος φρουρός στις πύλες της Νουβίας.

Κι αυτούς τους κολοσσούς πάμε τώρα κι εμείς ν’ αναζητήσουμε, ολοκληρώνοντας έτσι τη διαδρομή μας ανά την αιγυπτιακή επικράτεια στα ίχνη του διασημότερου Φαραώ όλων των εποχών. 

Ραμσής ήταν μόνο ένας

Έντεκα Ραμσήδες βασίλεψαν συνολικά στην Αίγυπτο σφραγίζοντας με τ’ όνομά τους τις περίφημες 19η και 20η δυναστείες του Νέου Βασιλείου (1580-1085 π.Χ.). Και όμως, η αίσθηση που μένει στον ταξιδιώτη είναι ότι τελικά …. Ραμσής ήταν μόνο ένας! Αυτός, ο Δεύτερος, ο Μέγας, ο γνωστός, τέλος πάντων!

Τα δικά του αγάλματα είναι κατ’ εξοχήν αυτά που δεσπόζουν στο Κάιρο, στο Αρχαιολογικό Μουσείο, αλλά και στην πλατεία που φέρει τ’ όνομά του. Στη Μέμφιδα, ο κολοσσός του με τα κομμένα πόδια, που αναπαύεται οριζόντια σε όλο το μεγαλοπρεπές δεκάμετρο μήκος του, αποτελεί το σημαντικότερο ίσως διασωζόμενο υπόλειμμα στην αρχαία πρωτεύουσα της Κάτω Αιγύπτου.

Στις Θήβες, η δική του παρουσία περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη στοιχειώνει τους αχανείς αρχαιολογικούς χώρους των δύο οχθών του Νείλου.

Σήμα κατατεθέν της αιγυπτιακής τουριστικής βιομηχανίας, έχει δανείσει τ’ όνομά του εν αγνοία του σε όλη τη γκάμα των συναφών επιχειρήσεων.

Από ταξιδιωτικά γραφεία μέχρι ξενοδοχεία, κι από εστιατόρια μέχρι κρουαζιερόπλοια, σε όλα τα πλάτη και μήκη της χώρας, η συμμετοχή του ονόματος του φαραώ στα σχετικά λογότυπα είναι συντριπτική.

Ραμσής λοιπόν νέτος σκέτος, χωρίς άλλη αναφορά από δω και πέρα σε αρίθμηση μετά το όνομά του. Ραμσής, τελεία και παύλα!

Ήταν 1298 π.Χ όταν ο Ραμσής χρίστηκε φαραώ, ήτοι θεϊκός γιος του Άμμωνα, Σοφία, Φως, Δύναμη, και όλα τα άλλα σχετικά επίθετα που ακολουθούσαν τους αρχαίους Αιγύπτιους αυτοκράτορες. Είχε προηγηθεί κατά εξήντα περίπου χρόνια η ταραγμένη  βασιλεία του Ακενάτον και η λυσσαλέα αντίδραση του ιερατείου απέναντι σε όσα ανατρεπτικά επιχείρησε να εισάγει στο θρησκευτικό στερέωμα της Αιγύπτου. Σιγά μην και οι ιερείς του Άμμωνα αφήνανε τον “αιρετικό” Ακενάτον να κάνει του κεφαλιού του! Τη στιγμή μάλιστα που διακυβεύονταν όχι μόνο η ιερή παράδοση αλλά -κυρίως- η κατά πολύ ιερότερη εκκλησιαστική περιουσία!

Έτσι λοιπόν, ύστερα από την μετά-Ακενάτον μεταβατική φάση αβεβαιότητας και αστάθειας, αρχικά ο Σέτι ο Πρώτος και στη συνέχεια ο γιος του, ο γνωστός μας Ραμσής, ενσάρκωσαν με τον καλύτερο τρόπο την πλήρη πάταξη κάθε θρησκευτικού νεωτερισμού και την ολοκληρωτική επιστροφή στη συντήρηση και την πεπατημένη της ορθοδοξίας (της φαραωνικής, εννοείται). Ο Άμμωνας μπορούσε και πάλι να κοιμάται ήσυχος μέσα στους ναούς του. Η λατρεία του είχε σωθεί, και μαζί μ’ αυτή η ιερατική περιουσία.

Όσο για τον Ραμσή, θα φρόντιζε από κει και πέρα να προσδώσει νέα ορμή στην κατασκευή ναών προς τιμή του θεού-πατέρα του, ευλογώντας στην ουσία τα δικά του γένια ως (υποτιθέμενη) ενσάρκωση του Άμμωνα επί της γης.

Εξήντα τρία ολόκληρα χρόνια κάθισε ο Ραμσής στο θρόνο της Αιγύπτου, καταγράφοντας μία από τις μακροβιότερες και σταθερότερες φαραωνικές θητείες στην ιστορία της χώρας. Ο κύριος όγκος του οικοδομικού οργασμού επί των ημερών του είναι βεβαίως συγκεντρωμένος - που αλλού; - στις Θήβες.

Εκεί δεσπόζουν οι μεγαλειώδεις προσθήκες στους λατρευτικούς χώρους του Λούξορ και του Καρνάκ, με συγκλονιστικότερη όλων την ανεπανάληπτη υπόστυλη αίθουσα. Τα κολοσσιαία αγάλματα του φαραώ είναι σπαρμένα λίγο πολύ παντού, χωρίς να ξεχνάει κανείς το Ραμσείο, στη δυτική όχθη του Νείλου, τα υπολείμματα του ναού του στην Άβυδο πιο βόρεια κατεβαίνοντας το Νείλο και… η λίστα τελειωμό δεν έχει.

Αλλά ο ναός των ναών, ο κολοφώνας όλων των επί Ραμσή κατασκευαστικών επιτευγμάτων, ορθώνεται εκεί όπου “λογικά” κανένας δεν θα σκεφτόταν να χτίσει ούτε καλύβα: καμιά πεντακοσαριά χιλιόμετρα νότια των Θηβών, καταμεσής του σαχαριανού καμινιού και στην πιο απόλυτη απομόνωση. Εκεί όπου κατευθυνόμαστε τώρα. Αμπού Σίμπελ λοιπόν!

Εκεί όπου ο Νάσερ συνάντησε τον Ραμσή

Την ησυχία του πιο διάσημου φαραώ, που σχεδόν αλώβητος από φυσικές καταστροφές και θύελλες της Ιστορίας διέσχισε το χρόνο, ατενίζοντας την έρημο με τα χέρια ήρεμα ακουμπισμένα στα γόνατα και το ίδιο πάντα ελαφρύ μειδίαμα στα χείλη, ήρθε να ταράξει κατά τον πιο απροσδόκητο τρόπο η σημαντικότερη μορφή της σύγχρονης Αιγύπτου.

Διανύουμε την δεκαετία του ’50, όταν ο Νάσερ αποφασίζει να προχωρήσει στην οικοδόμηση ενός νέου φράγματος πάνω στο Νείλο, έξι χιλιόμετρα νότια από το ανεπαρκές πλέον, παλιό φράγμα του Ασσουάν.

Εκτός από υδροηλεκτρικό έργο, ένας από τους βασικούς σκοπούς του νέου φράγματος είναι η εκτεταμένη και χρόνια αποθήκευση νερού, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί μια για πάντα η συνεχής και σταθερή ροή των νερών του Νείλου και να πάψει πια να εξαρτάται όλη η αιγυπτιακή αγροτική παραγωγή από τα φυσικά σκαμπανεβάσματα του ποταμού.

Η δημιουργία όμως τεχνητής λίμνης στη γη της Νουβίας θα έχει σαν συνέπεια να πνιγούν κάτω από τα νερά της εκατοντάδες χωριά και δεκάδες αρχαίοι ναοί, μεταξύ των οποίων και ο λαμπρότερος όλων, ο ναός του Ραμσή στο Αμπού Σίμπελ. Έτσι, το πιο φιλόδοξο έργο της σύγχρονης Αιγύπτου κινδυνεύει να μετατραπεί σε ταφόπλακα για το πιο μεγαλειώδες μνημείο της αρχαίας χώρας.

Ωστόσο το σχέδιο του Νάσερ δεν απειλεί μόνο να κλονίσει την πέτρινη αταραξία του Ραμσή, αλλά δημιουργεί τριγμούς και στην παγκόσμια πολιτική σκηνή.

Μετά την άρνηση των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας και της Παγκόσμιας Τράπεζας να χρηματοδοτήσουν την οικοδόμηση του φράγματος, ο Νάσερ απαντάει με την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ.

Η εισβολή Γάλλων, Άγγλων και Ισραηλινών στην περιοχή της διώρυγας πέφτει στο κενό.

Ζούμε τότε στην εποχή του ψυχρού πολέμου, κι απέναντι στο δυτικό συνασπισμό υψώνεται ακόμα το αντίπαλο δέος των Σοβιετικών. Σ’ αυτούς εξ’ άλλου στρέφεται ο Νάσερ για την απαραίτητη τεχνογνωσία και πόρους.

Έτσι, παρά το μποϋκοτάζ της Δύσης, η κατασκευή του φράγματος ξεκινάει το 1960, και μαζί μ’ αυτήν ένας αγώνας δρόμου της Ουνέσκο που απευθύνει έκκληση στην παγκόσμια κοινότητα για οικονομική και τεχνική βοήθεια για τη διάσωση των αρχαίων μνημείων της Νουβίας.

Η ανταπόκριση ευτυχώς είναι άμεση και μετά από την επεξεργασία των σχετικών προτάσεων, προκρίνεται το τελικό σχέδιο που αρχίζει να εκτελείται στα τέλη του 1963 στο Αμπού Σίμπελ από τις συνεργαζόμενες αρχαιολογικές ομάδες της Αιγύπτου, της Ιταλίας, της Σουηδίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας.

Πρώτα κατασκευάζεται ένα ανάχωμα προστασίας ύψους εικοσιπέντε μέτρων για την αναχαίτιση των νερών του Νείλου που ανεβαίνουν αδιάκοπα όσο προχωράει στο Ασσουάν η κατασκευή του μεγάλου φράγματος.

Στη συνέχεια ισοπεδώνονται οι λόφοι που επιστεγάζουν το ναό του Ραμσή και το μικρότερο ναό της Αθώρ και σκάβονται από την οροφή γύρω στα ογδόντα μέτρα.

Η επόμενη φάση περιλαμβάνει το τεμαχισμό των ναών σε περισσότερα από χίλια κομμάτια, από δέκα μέχρι τριάντα τόνους βάρους το καθένα, η αρίθμηση και η μεταφορά τους. 

Συνολικά μετακινούνται δεκαπέντε χιλιάδες τόνοι ψαμμόλιθου, τόσο εύθραυστου που συχνά απαιτείται το πριόνισμα της πέτρας να γίνει με το χέρι.

Οι ναοί επανασυναρμολογούνται με απόλυτη ακρίβεια, σε απόσταση διακοσίων δέκα μέτρων από το νερό και εξήντα πέντε μέτρα ψηλότερα από την αρχική τους θέση, μέσα σε τεχνητούς θόλους από μπετόν που κατασκευάζονται ειδικά για την περίσταση, αναπαράγοντας πιστά ακόμα και τον προσανατολισμό των ναών και το βραχώδες περίβλημα του προγενέστερου περιβάλλοντα χώρου.

Στις 22 Σεπτέμβρη του ‘68 εγκαινιάζεται το δεύτερο, μετά την οικοδόμηση των ναών, σπουδαιότερο επίτευγμα του ανθρώπινου πολιτισμού στο Αμπού Σίμπελ: η μεταφορά και η διάσωσή των ίδιων αυτών μνημείων για τις επόμενες γενιές.

Η γιγάντια αυτή επιχείρηση της Ουνέσκο αναμφίβολα αποτελεί ένα έξοχο παράδειγμα καλώς εννοούμενης παγκοσμιοποίησης, καθώς και το τι μπορεί να πετύχει η διεθνής συνεργασία και η σύγχρονη τεχνολογία όταν μπαίνει στην υπηρεσία του ανθρώπου και του πολιτισμού.

Αμπού Σίμπελ

Στο αεροδρόμιο του Αμπού Σίμπελ, τα μέτρα είναι δρακόντεια. Υπό το φόβο των ισλαμιστών, η οδική πρόσβαση για το Αμπού Σίμπελ μέσα από την έρημο έχει απαγορευτεί επ’ αόριστο. Το ίδιο και η διαμονή τη νύχτα στα ξενοδοχεία της περιοχής.

Η μόνη δυνατότητα επίσκεψης είναι με το αεροπλάνο, πηγαινέλα μέσα στην ίδια μέρα. Έτσι, κανονίσαμε να πάρουμε την πρώτη πρωινή πτήση από το Ασουάν.

Το σχέδιο δράσης είναι απλό στη σύλληψή του και απολύτως τελεσφόρο: Εξασφαλίζοντας άφιξη μεταξύ των πρώτων εξήντα επισκεπτών της ημέρας (τόσους χωράει τ’ αεροπλάνο), και ως ανεξάρτητη οικογενειακή ομάδα των τριών, θα έχουμε τη δυνατότητα να απολαύσουμε τον αρχαιολογικό χώρο κατά το κέφι μας και κατά πως βολεύει, δηλαδή … με ανάποδη φορά σε σχέση με τους συντριπτικά πλειοψηφούντες πελάτες των τουριστικών πακέτων. Κι αυτό ακριβώς πράττουμε, εγκαταλείποντας με ικανοποίηση τους πενήντα και βάλε Άγγλους αεροπορικούς συνταξιδιώτες μας να συνωστίζονται μπροστά στο ναό του Ραμσή κάτω από το πρόσταγμα του ξεναγού τους, και προχωράμε ακάθεκτοι και μόνοι για το ναό της Αθώρ καμιά πενηνταριά μέτρα πιο πέρα.

Ο ναός αυτός, αφιερωμένος στη θεά της Χαράς και της Αγάπης, που στην προκειμένη περίπτωση έχει λάβει τα χαρακτηριστικά της Νεφερτάρι, της αγαπημένης συζύγου του Ραμσή, είναι βεβαίως πιο ταπεινών διαστάσεων από τον κυρίως ναό του φαραώ. Μην πάρουν ξαφνικά αέρα τα μυαλά της φαραωνικής συζύγου! Και για να μη ξεχνάει κανείς ούτε στιγμή ποιος είναι το πραγματικό αφεντικό, από τα έξι δεκάμετρα αγάλματα που κοσμούν την πρόσοψη του ναού προς τιμή της Αθώρ-Νεφερτάρι, τα τέσσερα απ’ αυτά έχουν τη μορφή του … Ραμσή! Η σεμνότητα και η μετριοπάθεια μάλλον δεν  συγκαταλέγονταν στις αρετές του φαραώ.

Στα πόδια του και μέχρι το ύψος των γονάτων του, ξεχωρίζουν τα αγάλματα των γιών του και αντίστοιχα εκείνα των πριγκιπισσών δίπλα στη Νεφερτάρι. Ο καθείς στο ύψος του και στη θέση του δηλαδή. Στο δε εσωτερικό του ναού, οι έξι κίονες της υπόστυλης αίθουσας φέρουν το πρόσωπο της Νεφερτάρι στο οποίο όμως έχουν προστεθεί τα χαρακτηριστικά αυτιά αγελάδας της θεάς Αθώρ.

Η ιδιαίτερα ωραία τοιχογραφία στο βάθος απεικονίζει τη Νεφερτάρι να υποκλίνεται μπροστά στην Αθώρ και τη θεά Μουτ, αλλά στις υπόλοιπες κυριαρχεί ο γνωστός πρωταγωνιστής, ο θεϊκός Ραμσής καθώς δέχεται τις δέουσες τιμές από τη βασιλική σύζυγο, ο φαραώ ενώ κατατροπώνει μόνος του τους εχθρούς της Αιγύπτου, και άλλα τέτοια σεμνά. Όταν βγαίνουμε έξω, ο ήλιος πυρπολεί ήδη αμείλικτα το χώρο, κι ας είναι ακόμα πρωί, κι ας διανύουμε, θεωρητικά, την καρδιά του αιγυπτιακού χειμώνα.

Οι πενήντα και βάλε Άγγλοι είναι άφαντοι. Προφανώς ξεναγούνται ακόμα στο εσωτερικό του ναού του Ραμσή, αφήνοντας σε μας την απόλαυση της άδειας πρόσοψης, με τον φαραώ σε τετραπλό αντίγραφο, σαν πέτρινη κλωνοποιημένη εκδοχή του ίδιου του εαυτού του, να ατενίζει το χρόνο από το ύψος των εικοσάμετρων αγαλμάτων του.

Βλέμμα γαλήνιο, μύτη πλατιά, χείλη σαρκώδη και υπογένειο ίσιο, σημάδι ότι οι τέσσερις κολοσσοί φιλοτεχνήθηκαν ζώντος του φαραώ, σε αντίθεση με άλλες μεταθανάτιες αναπαραστάσεις του, γεγονός που υποδηλώνεται από ένα υπογένειο με στριφογυριστή άκρη.

Ο ένας Ραμσής είναι σπασμένος στο ύψος των γονάτων κι ο κορμός και το κεφάλι κείτονται στο έδαφος, Γύρω στα τέσσερα μέτρα το φάρδος του προσώπου από το ένα αυτί στο άλλο!

Στα πόδια του ορθώνονται αγάλματα της Νεφερτάρι και των βασιλικών παιδιών, περίπου διπλάσια από το φυσικό μέγεθος του ανθρώπου, συντριπτικά όμως μικρά σε σχέση με τους κολοσσούς του φαραώ. Και πάνω από την είσοδο του ναού, το άγαλμα του ηλιακού θεού Ρα, με το γερακίσιο κεφάλι, δεν είναι παρά μια ταπεινή σμίκρυνση αναλογικά με τα μεγέθη του Ραμσή.

Εξήντα έξι χρόνια, από το 1290 μέχρι το 1224 π.Χ. χρειάστηκαν για την κατασκευή του ναού. Τρεις γενιές σκλάβων δούλεψαν εδώ, στα βάθη της ερήμου, για τη δόξα του ενός, του μοναδικού, του θεϊκού φαραώ. Άνθρωποι αναλώσιμοι. Αυτούς όμως ποιος να τους μνημονεύσει;…

Έχουμε πλησιάσει την είσοδο του ναού και παρατηρούμε τα γιγάντια ομοιώματα από κοντά. Τις βάσεις κοσμούν σκηνές από προσφορές στους θεούς και ουρές από δεμένους αιχμαλώτους. Εκείνη τη στιγμή για καλή μας τύχη οι Άγγλοι αποχωρούν κι είναι η σειρά μας να περάσουμε στο εσωτερικό του ναού.

Οκτώ δεκάμετροι Ραμσήδες στηρίζουν τη διακοσμημένη με τα γεράκια του θεού Όσιρη οροφή  της μεγάλης αίθουσας. Στους τοίχους απλώνονται σκηνές από μάχες του φαραώ, κατά σύμπτωση πάντα νικηφόρες, με εξέχουσα τη προσφιλή (και μονότονα επαναλαμβανόμενη με κάθε ευκαιρία) απεικόνιση της μάχης του Καντές όπου μόνος του ο Ραμσής, ως αρχαίος πρόγονος του Ράμπο, καθάρισε με τους Χετταίους για λογαριασμό όλου του στρατού του.

Στην συνέχεια, στον επίσης υπόστυλο προθάλαμο του ιερού, διακρίνεται ο Ραμσής να σέρνει αιχμαλώτους από τα μαλλιά, ενώ αλλού απεικονίζεται με τη Νεφερτάρι μπροστά στους θεούς και την ηλιακή βάρκα που μεταφέρει τους νεκρούς στον κάτω κόσμο.

Στον τελευταίο θάλαμο στο βάθος, όπου και το ιερό, καθισμένοι πάνω στο θρόνο τους, οι τέσσερις θεοί του μεγάλου ναού περιμένουν την αυγή. Ο ναός, στην αρχική του θέση, χτίστηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε την 21η Φλεβάρη και 21η Οκτώβρη κάθε χρόνου - ημερομηνίες ενθρόνισης και γέννησης του Ραμσή κατά πως εικάζεται - οι πρώτες ακτίνες του ανατέλλοντος ηλίου να περνούν την είσοδο του ναού, να διασχίζουν την υπόστυλη αίθουσα και τον προθάλαμο και να φωτίζουν κατ’ ευθείαν μέσα στο ιερό τα κατεστραμμένα σήμερα πρόσωπα του Ρα, του Ραμσή και του Άμμωνα, αφήνοντας πάντα σκοτεινό το άγαλμα του θεού Πταχ.

Το φαινόμενο διατηρήθηκε και μετά την μετακίνηση του ναού, εφ’ όσον τηρήθηκε πιστά ο αρχικός προσανατολισμός του. Απλά οι ημερομηνίες εκδήλωσής του μετατοπίστηκαν χρονικά κατά μία μέρα αργότερα. Πώς όμως οδηγήθηκαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι σε τέτοιας ακρίβειας αστρονομικούς και μαθηματικούς υπολογισμούς με τα μέσα εκείνης της εποχής; Γρίφος. Ένας ακόμη από τους τόσους όπου σκοντάφτουν ξανά και ξανά οι Αιγυπτιολόγοι.  

Βγαίνοντας από το ναό, το ελαφρύ υπομειδίαμα των αγαλμάτων αυτή τη φορά μου φάνηκε ξεκάθαρα ειρωνικό.

Για περισσότερες φωτογραφίες από την Αίγυπτο: Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν | Πάμε γι' άλλα...

Διαβάστε επίσης: ΑΙΓΥΠΤΟΣ 1 - ΚΑΙΡΟ, ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΔΙΧΩΣ ΤΕΛΟΣ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

ΑΙΓΥΠΤΟΣ 3 - ΟΤΑΝ ΤΑ ΙΕΡΟΓΛΥΦΙΚΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΝΑ ΜΙΛΟΥΝ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν