ΛΙΒΥΗ 2 - ΓΚΑΤ, ΤΟΥΑΡΕΓΚ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ

Submitted by Isabelle on Δευ, 09/01/2014 - 20:09

Front Picture:

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΑΜΜΟΥ Πατρίδα τους η Σαχάρα, η μεγαλύτερη έρημος του πλανήτη, η οποία εκτείνεται από τον Ατλαντικό μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα κι από τα παράλια της Μεσογείου μέχρι την υποσαχάρια Μαύρη Αφρική. Συνολική επιφάνεια, εννέα εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, ένα μέγεθος ισοδύναμο σχεδόν μ’ αυτό της Κίνας, με μόλις δυο εκατομμύρια κατοίκους. Εξ αυτών, το ενάμισι εκατομμύριο είναι Τουαρέγκ.

Του Κώστα Ζυρίνη

Δημοσιεύτηκε στο ΓΕΩΤΡΟΠΙΟ της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, τεύχος αρ. 482 / 11.07.2009

Προηγείται: ΛΙΒΥΗ 1, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΣΑΧΑΡΑΣ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν

Στήνουμε αντίσκηνα και λοιπά συμπαρομαρτούντα στη μέση μιας αγκαλιάς που σχηματίζουν μεταξύ τους οι αμμόλοφοι. Κανείς μας δεν πετάει απ τη χαρά του αφού όλοι νοιώθουμε πως η μεγάλη διάσχιση της Σαχάρας είναι πλέον παρελθόν. Ένα παρελθόν που θα μας αφήσει στη μνήμη ανεξίτηλες εικόνες κι συναισθήματα. Και κανείς μας δεν κάνει λόγο για τη σωρευμένη κούραση. Όλοι θα ξαναρχίζαμε την ίδια εμπειρία αυτή τη στιγμή. Το ίδιο και οι συνοδοί μας, οι Λίβυοι Τουαρέγκ, οι δικοί μας άνθρωποι. Που δεν έχουν τον ψυχρό επαγγελματισμό που χαρακτηρίζει τους όπου Γης ομότεχνούς τους. Τούτοι δω συμβίωσαν και μοιράστηκαν την εμπειρία μαζί μας σα να ‘ταν η πρώτη τους φορά. Όχι μόνο σαν άψογοι επαγγελματίες αλλά και σαν φίλοι, σαν πραγματικοί Τουαρέγκ.

Τα δυο τζιπ θα στηθούν, ως συνήθως, σε σχήμα γάμα ώστε να κόψουν τον αέρα στο σημείο όπου ο μάγειράς μας, ο Χαμίς, θα στήσει τα κουζινικά του και μεις τα κοινά στρωσίδια όπου θα φάμε, θα κάνουμε τον απολογισμό του σήμερα και τα σχέδια του αύριο. Μετά θ’ αφήσουμε τα σοβαρά για να πιάσουμε τα σοβαρότερα. Θα παίξουμε μουσική, δηλαδή οι Τουαρέγκ, κρούοντας τα πλαστικά μπιντόνια με τις παλάμες τους και τραγουδώντας τα δικά τους, «Τενερέ..Τενερέ..!». Θα βάλουμε αινίγματα και θα προσπαθήσουμε να λύσουμε τα σχέδια-γρίφους που θα χαράξει στην άμμο ο οδηγός του δικού μας οχήματος, ο Άλατο. Η Καίτη θα χαίρεται με όλα, ο Τάσος θα τα ξέρει όλα, η Ισαβέλλα θα προσπαθεί να τα προβλέψει όλα, τα σχετικά με την οργάνωση του αύριο, κι εγώ θα σκέφτομαι προκαταβολικά το ψοφόκρυο τη νύχτα μέσα στο αντίσκηνο. Αλλά, για να γράψω και του στραβού το δίκιο, οι υπνόσακοί μας, μέχρι τώρα, απέδειξαν ότι άξιζαν τα λεφτά τους. Κι αύριο το πρωί θα εισβάλουμε στη Γκατ.

Αυτή η Γκατ ιδρύθηκε κατά τον πρώτο αιώνα της χρονολογίας μας αλλά πήρε το τωρινό της όνομα γύρω στον δέκατο τέταρτο. Είναι η βασική πόλη-σταθμός του ενδοσαχαριανού εμπορίου και αποτελεί την άτυπη πρωτεύουσα των Τουαρέγκ της Λιβύης. Το «ευαγγέλιο» του ταξιδιώτη μού λέει πως την κατοικούν είκοσι χιλιάδες Τουαρέγκ και πως σε κάποιο παρελθόν υπήρξε κέντρο διαμετακόμισης σκλάβων. Αυτή η τελευταία πληροφορία μου χαλάει την καλή εικόνα που έχω για τους Τουαρέγκ αλλά, η Ιστορία έχει τους νόμους και τις παραξενιές της, και δεν μπορείς να την αλλάξεις αναδρομικά.

Το πρόγραμμα της διάσχισης διαμορφώθηκε έτσι ώστε φτάνοντας στη Γκατ να συμπέσουμε με το ξεκίνημα των ετήσιων εορταστικών εκδηλώσεών της. Αύριο θα ‘μαστε κει.

ΧΟΡΟΙ ΚΑΙ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ

Ένας τεράστιος χώρος που σε παραπέμπει σε ξερό γήπεδο. Οι τρεις πλευρές-του οριοθετούνται από ένα ψηλό συρματόπλεγμα ενώ η τέταρτη από ένα, μάλλον κρατικό, πολυώροφο κτήριο, το οποίο πιθανόν να στεγάζει κάποιον Οτέ, κάποια Δεή, ή κάτι τέτοιο. Είναι η μόνη πλευρά που διαθέτει μια τσιμεντένια κερκίδα. Στεκόμαστε στην ουρά μιας εισόδου που διαθέτει και ηλεκτρονικό έλεγχο στην περίπτωση που κουβαλάμε στο τσεπάκι μας κάποιο καλάσνικωφ. Κι εκτός αυτού γίνεται και σωματικός έλεγχος δια του πασπατέματος. Το ότι περνώ απασπάτευτος το αποδίδω στο γεγονός ότι είμαι αλλοδαπός και μάλιστα το παίζω ενοχλημένος.

Δεν έχει αρχίσει ακόμη το ταβατούρι και η απέναντι κερκίδα είναι γεμάτη από Κινέζους με ομοιόμορφα χάρτινα αντηλιακά γείσα παρ’ ότι οσονούπω νυχτώνει. Αργότερα θα μάθω ότι είναι οι εργάτες και οι τεχνικοί που κατασκευάζουν κάποιο έργο εδώ γύρω. Αυτοί που λένε πως οι Κινέζοι πάνε παντού έχουν δίκιο. Σ’ όλη την Αφρική έχω δει δημόσια έργα που τα περατώνουν Κινέζοι. Δουλεύουν ακατάπαυστα σαν μυρμήγκια δίνοντας την εντύπωση ότι δεν έχουν ακούσει ποτέ για οχτάωρα και άλλα συναφή εργασιακά κεκτημένα. Όταν σου λέω πως πρόκειται για ανερχόμενο ιμπεριαλισμό νέου τύπου να με παίρνεις στα σοβαρά. Βέβαια, αλλιώς μας τα λέγανε τον καιρό του Μεγάλου Τιμονιέρη.

Τέλος πάντων, αυτό που μ’ ενδιαφέρει περισσότερο είναι το πού θα βρω τουαλέτα. Φαίνεται σα να μην έχει ακούσει ποτέ κανείς εδώ ότι υπάρχει κάποιος ειδικός χώρος για τη συγκεκριμένη σωματική ανάγκη που να επισημαίνεται με τον χαρακτηρισμό «τουαλέτα». Κι όλος αυτός ο κόσμος τι κάνει, αναρωτιέμαι. Αλλά, δεν πρόκειται να πάρω απάντηση. Ξεκαθαρίζω στους δικούς μου ότι ποσώς μ’ ενδιαφέρει να φωτογραφίσω το φολκλορικό πανηγύρι των Τουαρέγκ, οι αμμόλοφοι είναι μακριά κι εγώ επείγομαι. Να μου βρεις τουαλέτα εδώ και τώρα, λέω στον Άλατο. Ξαμολιόμαστε στην μισοάδεια πόλη. Κανένα μπαρ, καμιά σουβλακερί λιβυκού τύπου δεν διαθέτει ανάλογο χώρο. Μετά από μια μικρή Οδύσσεια σωματικής αυτοσυγκράτησης βρήκαμε ένα, από γεννησιμιού του παρηκμασμένο, κρατικό ξενοδοχείο για το οποίο, βγαίνοντας, σκέφτηκα ότι θα ‘πρεπε να πληρώνουν τον κόσμο για να μείνει σ’ αυτό κι όχι το αντίθετο.

Το τζέρτζελο στο γήπεδο είναι σε πλήρη εξέλιξη. Έχασες, μου λένε οι δικοί μου. Τι έχασα, ρε παιδιά, έτσι κι αλλιώς σκοτείνιασε και με το φλας χάλια φωτογραφίες θα ‘κανα. Όμως τα ρεφλέξ είναι ανίκητα, φλάς ξεφλάς, η μηχανή μου άρχισε και πάλι να τερετίζει σαν επαναληπτική καραμπίνα. Τουαρέγκ από κάθε περιοχή της Σαχάρας, άντρες και γυναίκες, επιδεικνύουν μια αξιοπρόσεχτη δεξιοτεχνία στους παραδοσιακούς νομαδικούς χορούς τους. Πολύχρωμες γυαλιστερές φορεσιές από σατέν σε έντονα χρώματα, μαντίλες και ψεύτικα φλουριά στο κούτελο για τις γυναίκες, τουρμπάνια και σπάθες για τους καβαλάρηδες, μια υπερηφάνεια, ένας ψυχισμός ευγένειας και ανδρείας. Στην αρχή επικράτησε μια κάποια χορογραφική ευταξία για να γίνει στη συνέχεια ένας ξέφρενος αχταρμάς φιγούρας και αυθεντικότητας. Όλοι ανακατεύτηκαν με όλους κι ανάμεσά τους ένας ξενέρωτος «δυτικός», για μένα μιλάω, να ρίχνει τις φλασιές του προς πάσα κατεύθυνση. Ακόμη και στο γάμο του Καραγκιόζη, που λέει ο λόγος. Μια μαζική μέθη, και μέθεξη, υπερηφάνειας… Όπου ο γραπτός λόγος γίνεται φτωχός και η φωτογραφία φλύαρη, έστω και με φλας. Μετά από δυο, τρεις, ώρες θα ξαναβρεθούμε στα αντίσκηνά μας και στην παγωνιά της σαχαριανής νύχτας. Η Ισαβέλλα κοιμάται πάντα πριν από μένα. Πώς τα καταφέρνει αυτό το κορίτσι!

ΤΟΥΑΡΕΓΚ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ

Πατρίδα τους είναι η μεγαλύτερη έρημος του πλανήτη, η Σαχάρα, η οποία εκτείνεται από τον Ατλαντικό μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα κι απ’ τα παράλια της Μεσογείου μέχρι την υποσαχάρια Μαύρη Αφρική. Σαν επιφάνεια, η Σαχάρα, καλύπτει κάτι παραπάνω από το ένα τέταρτο της αφρικανικής ηπείρου -μιλάμε για εννέα εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα- και τέμνεται από τα σύνορα δέκα διαφορετικών χωρών των οποίων ο συνολικός πληθυσμός δεν ξεπερνά τα δύο εκατομμύρια. Απ αυτά τα δύο εκατομμύρια το ενάμισι, περίπου, είναι Τουαρέγκ.

Οι Τουαρέγκ είναι ένας πανάρχαιος λαός βερβέρικης καταγωγής. Περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους διατρέχοντας την έρημο μεταφέροντας με τις καμήλες τους εμπορεύματα από όαση σε όαση. Είναι σουνίτες μουσουλμάνοι αλλά αυτό δεν τους αποτρέπει από το να διατηρούν και αρκετά προϊσλαμικά έθιμα εκ των οποίων το σημαντικότερο, κατά τα γούστα μου, είναι το ότι οι γυναίκες Τουαρέγκ κυκλοφορούν με ακάλυπτο κεφάλι και πρόσωπο. Ούτε φερετζέδες ούτε τίποτα! Αντίθετα, οι άντρες Τουαρέγκ τυλίγουν το κεφάλι τους με το τάγκελμους, ένα ύφασμα πολλών μέτρων που τους προστατεύει από τις αμμοθύελλες και τον καυτό άνεμο χαμαρτάν. Για τους Τουαρέγκ η Σαχάρα δεν είναι μία και ενιαία αλλά πολλές και γι αυτό την αποκαλούν Τιναριγουέν που στη γλώσσα τους, τα Ταμασέκ, σημαίνει «οι Έρημοι».

Γι αυτούς η πραγματική Έρημος είναι μία, η Τενερέ. Είναι γι αυτήν που τραγουδούν κάθε βράδυ γύρω απ τη φωτιά χτυπώντας τα χέρια τους ρυθμικά στο πλαστικό μπιντόνι: «Τενερέ!… Τενερέ!...» Τα άλλα τμήματα της ερήμου, τα κάπως βραχώδη, έχουν κι αυτά, για τους Τουαρέγκ, τα δικά τους ονόματα, όπως Αντράρ, Ταγκάντ, Αζαγουά…. Για να λέμε όμως και τα δυσάρεστα, οι Τουαρέγκ διατηρούν μια κοινωνική διαστρωμάτωση σε κάστες. Κι εκτός αυτού, ακόμη και σήμερα αρκετοί φύλαρχοι Τουαρέγκ εξακολουθούν ατύπως να διατηρούν δούλους, προερχόμενους από τις νότιες παρυφές της Σαχάρας, από εκεί δηλαδή όπου επικρατούν τα σκουρόχρωμα, νέγρικα χαρακτηριστικά.

Κατά τη διάρκεια της γαλλικής αποικιοκρατίας οι Τουαρέγκ έκαναν τη ζωή των Γάλλων αποικιοκρατών ποδήλατο. Επί της ουσίας δεν υποτάχτηκαν ποτέ. Μια κορυφαία σύγκρουσή τους ήταν εκείνη του Καοσέν, το 1914, στα βουνά του Αϊρ, στο έδαφος του σημερινού Νίγηρα, όπως επίσης και η εξέγερση του Φιρχούν το 1911 και το 1916 στο έδαφος του σημερινού Μαλί.

Δεν ήταν λίγοι οι Τουαρέγκ που έθρεφαν από τότε το όνειρο της ίδρυσης ενός ενιαίου ανεξάρτητου κράτους μετά το ξεκούμπισμα των αποικιοκρατών, αλλά δεν τους έκατσε. Η γη τους μοιράστηκε αυθαίρετα ανάμεσα στα κράτη που δημιουργήθηκαν, εν πολλοίς τεχνητά, κατά την αποχώρηση των Γάλλων. Αυτό σημαίνει πως ένας λαός του οποίου πατρίδα ήταν η απεραντοσύνη της Σαχάρας με σύνορα τον ορίζοντα βρέθηκε από τη μια μέρα στην άλλη κατακερματισμένος σε πέντε διαφορετικές χώρες, το Νίγηρα, το Μαλί, τη Μπουργκίνα Φάσο, την Αλγερία και τη Λιβύη.

Αυτοί που σήμερα θεωρούνται αυθεντικοί Τουαρέγκ ανέρχονται σε ενάμισι, περίπου, εκατομμύριο άτομα και, χοντρικά, κατανέμονται ως εξής: Εφτακόσιες πενήντα χιλιάδες στον Νίγηρα, πεντακόσιες πενήντα χιλιάδες στο Μαλί, εβδομήντα χιλιάδες στην Αλγερία, σαράντα χιλιάδες στη Μπουργκίνα Φάσο και είκοσι πέντε χιλιάδες στη Λιβύη.

Σ’ ΕΝΑ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟ ΑΠΟ ΨΗΜΕΝΗ ΛΑΣΠΗ

Η Γκατ άδειασε κατά τη δεκαετία του Ενενήντα προκειμένου να διασωθεί από την Ουνέσκο και οι κάτοικοί της μετακόμισαν σε νέες κατοικίες εκτός των τειχών της.

Εννοώ την παλιά μεσαιωνική Γκατ που χύνεται στην πλαγιά ενός πέτρινου λόφου με κορωνίδα της στην κορυφή το Κάστρο. Η πόλη αυτή χτίστηκε επί τουρκοκρατίας. Ο πληθυσμός της την έχει σχεδόν εγκαταλείψει για να εγκατασταθεί στην πεδιάδα γύρω από το κάστρο, σε τσιμεντένια κτίσματα όχι απαραιτήτως κακόγουστα. Αυτή η σύγχρονη πόλη δεν είναι ούτε ωραία ούτε άσκημη, είναι αδιάφορη. Στόχος μας, πάντως, είναι η παλιά Γκατ που αυτές της μέρες έχει βάλει τα καλά της: τα επιπλέον παζάρια και τους φραμπαλάδες που είναι απαραίτητοι σε κάθε πόλη που γιορτάζει.

Εισδύουμε στους θολωτούς δρομίσκους ανάμεσα στα πλίνθινα κτίσματα. Ένας λαβύρινθος σαν για τεράστιους τερμίτες. Κάθε τόσο κι ένα πλάτωμα, κάτι σαν κοινή εσωτερική αυλή, στρωμένο με πολύχρωμα χράμια. Κάπου ένα μικρό παζάρι, μετά ένα άλλο, πιο πέρα κάποιοι στο τσακίρ κέφι να κρούουν τα ντέφια και να χορεύουν.

Κάποιο τσαχπίνικο γυναικείο βλέμμα που λέει πολλά. Πιτσιρίκια-νεοσσοί που μαθαίνουν το χορό και το ντέφι. Αλλού ένα πλάτωμα για να χύνεται το φως της μέρας. Η οικογενειακή Γκατ κάτω απ τους συνεχείς θόλους μ’ έχει εκτοξεύσει πέρα απ τον αιώνα μου σε μιαν άλλη πραγματικότητα την οποία πασχίζω να εγκλωβίσω στα έγκατα της φωτογραφικής. Οι μισοί, ή μπορεί και όλοι μας, έχουμε λυσσάξει ν’ αγοράσουμε κι από κάτι. Ο Τάσος ψάχνει για την κελεμπία που θα φοράει τα καλοκαίρια στο σπίτι του στα Πετράλωνα, η Ισαβέλλα ψάχνει για το αισθητικώς ιδανικό δερμάτινο πουφ για το καθιστικό μας, η Καίτη έχει πάθει παράκρουση, θέλει ν’ αγοράσει τα πάντα, κι εγώ έχω βάλει στο μάτι ένα σκουριασμένο κλειδί μιας άλλης εποχής, μήκους δεκαπέντε εκατοστών, έτσι, γιατί μ’ αρέσει!

Το κάστρο από μέσα είναι λιγότερο ωραίο. Ίσως να φταίει η απαραίτητη προσπάθεια για τη συντήρησή του, ίσως φταίω εγώ που μ’ αρέσουν τα παλιά, τα σκουριασμένα, τα καλυμμένα με μούχλα και βρύα. Κάτω μας στην πεδιάδα κινείται νωθρά η νέα πόλη με τις τηλεοπτικές κεραίες της. Πιο πέρα οι αμμόλοφοι. Και πίσω απ τους αμμόλοφους ο πρόχειρος καταυλισμός μας.

ΦΩΤΟ ΦΙΝΙΣ

Κάθε που ξημερώνει ζωή μας μικραίνει κατά μία μέρα αλλά στη Σαχάρα αυτός ο νόμος μοιάζει να ανατρέπεται. Θυμάμαι αυτό που μας είπε κάποιος από την ομάδα των δικών μας Τουαρέγκ, ο Αμπντούλ Σαλάμ νομίζω, πως και καλά η Σαχάρα είναι αρκετά γενναιόδωρη ώστε να μη σ’ αφήνει να νοιώσεις ότι μπήκες στην αντίστροφη μέτρηση. Κάτι τέτοια άσχετα σκέφτομαι καθώς ευελπιστώ να φωτογραφίσω το φίνις της καμηλοδρομίας. Στον ιππόδρομο του Φαλήρου δεν πάτησα ποτέ το πόδι μου ενώ αυτή τη στιγμή βιώνω μια καμηλοδρομία στην καρδιά της Ερήμου!

Στο σημείο του «φίνις» έχει μαζευτεί ο μισός, ίσως και όλος, ο πληθυσμός της Γκατ με τα γιορταστικά του. Το σημείο γενικώς δεν έχει καμιά εγκατάσταση, καμιά κερκίδα, καμιά χωροθέτηση που να υποδηλώνει το ρόλο του. Όλοι είναι ανακατεμένοι με όλους κι εγώ ανάμεσά τους να μη μπορώ να καταλάβω πού ακριβώς είναι το σημείο του τερματισμού. Εκείνο όμως που θα καταλάβω είναι ότι λίγη σημασία δίνουν στο ποιος θα τερματίσει πρώτος. Σημασία αποχτά αυτή η τζερτζελοειδής πανηγυρική κοινωνικότητα. Ώσπου, το πλήθος φαίνεται να κινείται και στρέφει την προσοχή του προς μια κατεύθυνση του Ορίζοντα. Οι δυο πρώτες καμήλες με τους αναβάτες τους φάνηκαν. Πλησιάζουν κι εγώ πρέπει να λάβω τη δέουσα θέση. Άνθρακες ο θησαυρός αφού στην κρισιμότερη των στιγμών το πλήθος κινήθηκε άναρχα ώστε να μου χαλάσει το κάντρο. Μικρό το κακό αφού στο μεταξύ με κατακλύζουν τόσα θέματα. Απ αυτά που δεν γράφονται αλλά φωτογραφίζονται.