ΜΟΖΑΜΒΙΚΗ 1 - ΜΑΠΟΥΤΟ, ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΧΟ ΤΣΙ ΜΙΝΧ ΓΩΝΙΑ

Σε ένα περίπου εκατομμύριο υπολογίζονται οι Αφρικανοί που διακινήθηκαν μέσω των λιμανιών της Μοζαμβίκης για να καταλήξουν σκλάβοι, πρωτίστως στην Ινδία και την Αραβία.

Μα και όταν ακόμα καταργήθηκε επισήμως το δουλεμπόριο, ο πορτογαλικός αποικιακός νόμος του 1899 τον αντικατέστησε επάξια: όσοι ιθαγενείς δεν είχανε, λέει, αποκτήσει αποδειγμένα «πορτογαλική κουλτούρα» και παρέμεναν «αναφομοίωτοι» (ήτοι το 99% του μαύρου πληθυσμού) υπόκειντο αυτόματα σε καθεστώς κεφαλικού φόρου πληρωτέου μέσω εξάμηνης καταναγκαστικής εργασίας ετησίως.

Κατόπιν αυτού, είναι μάλλον περιττό να διευκρινίσουμε τι χρώμα είχαν τα χέρια που μάτωσαν στην κατασκευή των απαραίτητων οδικών και σιδηροδρομικών υποδομών για την απρόσκοπτη διακίνηση των εμπορευμάτων από την αποκαλούμενη τότε «Πορτογαλική Ανατολική Αφρική» (διάβαζε Μοζαμβίκη) προς τις όμορες  αγγλικές αποικίες (Ροδεσία – μετέπειτα Ζιμπάμπουε, Νότια Αφρική, Μαλάουι κλπ.).  

Όλα κανονικά

- Como está? (Πώς είσθε;)

- Normal. (Κανονικά).

Στον υπόλοιπο κόσμο, η συνηθισμένη απόκριση στο κοινότυπο αυτό ερώτημα είναι «καλά». Στη Μοζαμβίκη ωστόσο οι άνθρωποι δεν δηλώνουν καλά, αλλά «κανονικά». Μια απάντηση που δίνεται πάντα μ’ ένα πλατύ χαμόγελο, έστω και ξεδοντιάρικο. Καλή ώρα όπως αυτό της γιαγιάς απ’ όπου μόλις ψώνισα ένα τσαμπί ολόφρεσκες μπανάνες.

Τι να σημαίνει άραγε «κανονικά» σε μια χώρα στην οποία δεν πρόλαβε ακόμα να ενηλικιωθεί μια γενιά χωρίς να γνωρίσει την υποδούλωση και τον πόλεμο ;

Το Museo da Revoluçao, ή αλλιώς «Μουσείο της Επανάστασης», επί της Λεωφόρου 24ης Ιουλίου, προσφέρει μια καλή εισαγωγή στον θαυμαστό κόσμο της αποικιοκρατίας και του αγώνα για την αποτίναξή της.

Οι επεξηγήσεις στα πορτογαλικά είναι βέβαια μειονέκτημα για όποιον δεν γνωρίζει τη γλώσσα, ευτυχώς όμως οι φωτογραφίες μιλάνε από μόνες τους.

- Σφαγή της Μουέντα, Ιούνιος του 1960. Εκείνη τη μέρα ο στρατός κατοχής άνοιξε πυρ ενάντια σε μια ειρηνική διαδήλωση χωρικών και θέρισε στη ψύχρα καμιά εξακοσαριά. Κάπως έτσι ξεχείλισε το ποτήρι της αγανάκτησης και οδήγησε στη δημιουργία του Frelimo, του Απελευθερωτικού Μετώπου Μοζαμβίκης.

 - Έμαθες πορτογαλικά κρυφά από μένα  κρυφά από μένα και μεταφράζεις τις πινακίδες;

- Ήρθα διαβασμένη από πριν. Να και ο Εντουάρντο Μοντλάνε, ο πρώτος πρόεδρος του Frelimo ενώ κηρύσσει την έναρξη του ένοπλου αγώνα στις 25 Σεπτέμβρη 1964.

- Εύγε στο παλικάρι! Θα σε παραδεχτώ όμως άμα βρεις ποιος είναι αυτός στην φωτογραφία εκεί απέναντι.

- ....... ;;;

- Θα σου πω εγώ λοιπόν: Τζούλιους Νιερέρε, πρόεδρος της Τανγκανίκα, μετέπειτα Τανζανίας και μέγας Παναφρικανιστής Από το έδαφος της Τανζανίας εφορμούσαν τα πρώτα χρόνια οι αντάρτες του Frelimo. Άσε πια ο ανεφοδιασμός σε όπλα που σχεδόν όλος περνούσε από το λιμάνι του Νταρ ες Σαλάμ.  

- Τώρα δηλαδή τι έγινε, άνοιξες σκονάκι;

- Ε, κάτι ξέρουμε κι εμείς οι παλαιότεροι.

Ανεβαίνουμε αργά τους τέσσερις ορόφους του Μουσείου όπου εκατοντάδες  φωτογραφίες  συνεχίζουν να αφηγούνται  έντεκα χρόνια αντιαποικιακού πόλεμου.

Η αποκαλούμενη «επανάσταση των γαρυφάλλων» μ’ επικεφαλής τον Οτέλο ντε Καρβάλιο και η ανατροπή του δικτατορικού καθεστώτος στην Πορτογαλία το 1974 επιταχύνει τις πολιτικές εξελίξεις οδηγώντας σε διευθέτηση της σύγκρουσης στις αποικίες.  Στις 25 Σεπτέμβρη του 1975 η Μοζαμβίκη κερδίζει επιτέλους την ανεξαρτησία της. Δυστυχώς όμως, η χαρά δεν έμελλε να κρατήσει πολύ.

Καρλ Μαρξ και ΧοΤσι Μινχ γωνία

Στην έξοδό μας από το μουσείο, ξαναβρίσκουμε τον ουρανό μουτρωμένο και γκρίζο όπως τον αφήσαμε.

Βαδίζοντας ανατολικά με κατεύθυνση την Πλατεία Ανεξαρτησίας συναντάμε την ίδια τετραγωνισμένη ρυμοτομία καθώς και τον γνώριμο πια αρχιτεκτονικό αχταρμά από σύγχρονα κτίρια δυτικής έμπνευσης, παρακμασμένες εργατικές πολυκατοικίες σοβιετικού τύπου, αραιά ίχνη παρελθόντος αποικιοκρατικού μεγαλείου και άφθονα παντός είδους αφρικανικά μικρομάγαζα. Ειρηνική συνύπαρξη.

Και μέσα σ’ όλα αυτά, διαβάζουμε: Λεωφόρος Λαϊκού Πολέμου. Οδός Αντίστασης. Λεωφόρος Σεκού Τουρέ («πατέρα» της ανεξαρτησίας της Γουϊνέας-Κόνακρυ). Οι δρόμοι του Μαπούτο συνεχίζουν το μάθημα σύγχρονης Ιστορίας με τον δικό τους ιδιότυπο τρόπο.

-         Για στάσου λίγο εδώ. Είδες που έχει απλώσει την πραμάτεια του ο πλανόδιος με το λαχανί μπλουζάκι;

-         Καρλ Μαρξ και Χο Τσι Μινχ γωνία. Καλά ε ! Γίνεται να μην ψωνίσω κάτι από πάγκο με τέτοια διεύθυνση;

-         Επιβάλλεται!

Πατρίς Λουμούμπα. Κβάμε Νκρούμα. Αμιλκάρ Καμπράλ. Αγκοστίνο Νέτο. Τζούλιους Νιερέρε...

Τα ονόματα των πρωτομαστόρων του αφρικανικού αντιαποικιακού αγώνα κατακλύζουν τα  οδόσημα των κεντρικών λεωφόρων.  

Μα η παρέλαση των επωνύμων δεν εξαντλείται σ’ αυτούς. Σε αντίθεση με διάφορες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ που εξαφάνισαν μετά βδελυγμίας οποιοδήποτε τοπωνύμιο ή σύμβολο παρέπεμπε στην αποφράδα σοσιαλιστική τους περίοδο, η Μοζαμβίκη συνεχίζει να τιμά χωρίς φόβο και πάθος τα ιερά τέρατα του διεθνούς εργατικού κινήματος:  Φρίντριχ Ένγκελς, Βλαντιμίρ Λένιν, Μάο Τσε Τουνγκ, Φιντέλ Κάστρο. Μέχρι και λεωφόρο Κιμ Ιλ Σουνγκ πήρε κάπου το μάτι μου. Ε αυτό πια!

Με άρωμα Καραϊβικής

- Πού λέτε να δειπνήσουμε απόψε;

Ομολογώ ότι ο Μαρκ μ’ αιφνιδιάζει. Η φαινομενικά κοινότυπη ερώτηση με τον τρόπο της υποδηλώνει την πλήρη ανατροπή που έχει συντελεστεί στο ταξιδιωτικό μας modus vivendi από τη στιγμή που βρεθήκαμε σε αστικό περιβάλλον για πρώτη φορά μετά από δύο εβδομάδες.

Χτες ακόμα η μόνη περί φαγητού συζήτηση που θα μπορούσε να απασχολήσει την παρέα  το πολύ πολύ να περιστρεφόταν γύρω από το «τι» - ομελέτα, μακαρονάδα, κρέας στη σχάρα, ή μήπως κάποιο ρυζώτο με λαχανικά; - και στον συνεπακόλουθο καταμερισμό εργασιών για το μαγείρεμα. Κατά τα λοιπά, το «πού» ήταν δεδομένο: λίγα μέτρα από τα αντίσκηνά μας, δίπλα στην πυροστιά, κάτω από τον έναστρο ουρανό, με ηχητικό φόντο τις κραυγές και τους ψιθύρους της αφρικανικής σαβάνας.

Κι εδώ που τα λέμε υπάρχει καλύτερο «πού» απ’ αυτό;

Ταξίδι όμως σημαίνει εναλλαγή, και τώρα το Μαπούτο προσφέρεται για άλλου τύπου επιλογές. Λίγα μόλις χιλιόμετρα από το κέντρο, στην παραλιακή λεωφόρο Μαρχινάλ, τα ψαρομάγαζα στη σειρά περιμένουν τη βραδινή πελατεία τους. Ωκεάνια αύρα, λικνιζόμενοι κοκοφοίνικες, τραπεζάκια με θέα τον Ινδικό και βιτρίνες τίγκα στις γαρίδες, τα μπαρακούντα κι άλλα σχετικά θαλασσινά καλούδια. Τι παραπάνω χρειάζεται κανείς για να νοιώσει ευχαριστημένος;

Η ηχητική επένδυση με βραζιλιάνικα μάμπο και η παρουσία δύο πανέμορφων καφέ ο λέ μιγάδων στο διπλανό τραπέζι μπλέκουν γλυκά για μια ακόμη φορά τις ηπείρους. Άρωμα Καραϊβικής στους αφρικανικούς αντίποδες.  

‘Ετσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη

Μετά την αποχώρηση των Πορτογάλων, η νέα ανεξάρτητη Μοζαμβίκη δεν ξεχνάει σε ποια πολιτική χρωστάει την ελευθερία της. Ακολουθώντας το δρόμο του Νιερέρε της Τανζανίας, προσφέρει με τη σειρά της καταφύγιο και βοήθεια  στα αντάρτικα της περιοχής: στο Εθνικό Αφρικανικό Κογκρέσο που αγωνίζεται κατά του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική και στην Εθνική Αφρικανική Ένωση της Ζιμπάμπουε που αντιπαλεύει το αντίστοιχο ρατσιστικό καθεστώς του Ιαν Σμιθ στην (τότε) Ροδεσία.

Αυτού του είδους η αλληλεγγύη κοστίζει όμως ακριβά. Οι πανίσχυρες λευκές κυβερνήσεις της Νότιας Αφρικής και της Ροδεσίας, συνεπικουρούμενες βεβαίως βεβαίως από ΗΠΑ και Αγγλία, αρχίζουν να χρηματοδοτούν και να εξοπλίζουν μια οργάνωση στασιαστών, το διαβόητο Renamo (Εθνική Αντίσταση Μοζαμβίκης), βυθίζοντας τη χώρα σ’ έναν υποκινούμενο πόλεμο δολιοφθοράς την επαύριο κιόλας της ανεξαρτησίας της.

Έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη, που λέει και το τραγούδι. Κι εφόσον κινδυνεύει να γίνει κόκκινη από ζωή κι εμείς να μείνουμε απ’ έξω, σκέφτηκαν τα επιτελεία, ας γίνει καλύτερα κόκκινη από θάνατο. Οπότε και ξαμολάνε τα καλόπαιδα του Renamo να καθαρίσουν το τοπίο για λογαριασμό τους.

Μέσα σ’ αυτήν την κόλαση και παρά τα πενιχρά της μέσα, η κυβέρνηση του Σαμόρα Ματσέλ πασχίζει φιλότιμα υπέρ των πληβείων, μοιράζοντας γη και χτίζοντας σχολεία και κλινικές.

Καθόλου απλή υπόθεση, ειδικά όταν απέναντι στέκουν αντίπαλοι χωρίς καμιά ηθική αναστολή, οι οποίοι επιπλέον διαθέτουν ιδιαίτερα αποτελεσματικές μυστικές υπηρεσίες για τη βρώμικη δουλειά: Το 1986, το προεδρικό αεροπλάνο όπου επιβαίνει ο Σαμόρα Μαχέλ συντρίβεται κατά την επιστροφή του από κάποια διεθνή σύνοδο στη Ζάμπια σ’ ένα αμφιλεγόμενο αεροπορικό «ατύχημα».

Αυτή είναι η αρχή του τέλους για ένα ακόμη ευγενικό κοινωνικό πείραμα σε μια από τις φτωχότερες χώρες της Αφρικής. Πιο διαλλακτικός από τον Μαχέλ, ο διάδοχός του Ζοακιμ Τσισάνο ξεκινάει διαπραγματεύσεις με το Renamo  το 1990. Η κατάσταση είναι πλέον απελπιστική.  Με σήμα κατατεθέν τη στρατολόγηση παιδιών-στρατιωτών και τις συστηματικές σφαγές αμάχων η δράση του Renamo έχει οδηγήσει εννιακόσιες χιλιάδες ανθρώπους στο θάνατο και πέντε εκατομμύρια στην προσφυγιά.

Τελικά το 1992, μετά από σχεδόν τρεις δεκαετίες πολέμων, ο ήλιος της ειρήνης θα ξημερώσει επιτέλους πάνω από Μοζαμβίκη, ίσα όμως για να φωτίσει ένα τοπίο ολικής καταστροφής.

Οι απ’ έξω

Το ταξιδιωτικό ένστικτο μας οδήγησε σωστά.  Δυο μόλις χιλιόμετρα δυτικά από το αναβαθμισμένο κέντρο με τα γυάλινα κτήρια και τα αυθάδικα αστραφτερά αυτοκίνητα απλώνεται ο λαμαρινομαχαλάς εκείνων που η αποκαλούμενη «στροφή προς την οικονομία της αγοράς» εξοστρακίζει κάθε μέρα και λίγο παραπάνω.  

Ο Μαρκ είναι κατηγορηματικός: τόση συγκεντρωμένη φτώχεια ελλοχεύει κινδύνους και ο ίδιος δεν προτίθεται να χωθεί στην καρδιά του κτήνους συνοδεία της οικογενείας του.

Η επιχειρηματολογία του Κώστα ότι η γνωριμία με την παραγκούπολη προσφέρει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για ένα καταλυτικό μάθημα κοινωνιολογίας στη μικρή Μαρία δεν κάμπτει τους φόβους του. Αποχωριζόμαστε προσωρινά, κλείνοντας ραντεβού για αργότερα στο ξενοδοχείο.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, χωρίς μεν να αποποιηθεί ποτέ το  παρελθόν της, πλην όμως σιωπηρά και δια της διολισθήσεως, η Μοζαμβίκη γυρίζει σταδιακά την πλώρη προς τη Δύση. Τα αποτελέσματα επί των οικονομικών δεικτών είναι όντως θεαματικά, με το ρυθμό ανάπτυξης να ξεπερνάει το εφτά τοις εκατό τα τελευταία δέκα χρόνια. Όσο για τα πρακτικά αποτελέσματα επί της ζωής των ανθρώπων, αυτά ποικίλουν ανάλογα αν τα εξετάζει κανείς από την σκοπιά των λίγων στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας ή από κείνοι των πολλών που συντρίβονται κάπου στον πάτο της. Τρανταχτή απόδειξη τα όσα καταγράφει τώρα η φωτογραφική του Κώστα.

Περπατάμε σε μια έκταση μπαζωμένη με κάθε λογής απορρίμματα και σπαρμένη με παράγκες χτισμένες όπως όπως και με το οτιδήποτε. Μια γειτονιά αχαρτογράφητη, απ’ αυτές που  οι νεόπλουτοι ένοικοι των γυάλινων κτιρίων προτιμούν να αγνοούν την ύπαρξη τους. Όπως εξάλλου και τα ταξιδιωτικά γραφεία, μη και χαλάσει η ζαχαρένια των τουριστών με βλαβερές συνέπειες πάνω στις επενδύσεις.

Εδώ, όσο κι αν ψάξεις, δεν θα εντοπίσεις οδόσημα με σπουδαία και μη ονόματα. Δεν θα βρεις καν δρόμους να βαδίσεις, παρά μόνο στριφογυριστά περάσματα ανάμεσα στις χαμοκέλες, όπου τα βήματα βουλιάζουν μέσα σ’ έναν απροσδιόριστης υφής γκριζοκαφετί πολτό.

Άνθρωποι πεταμένοι στ’ αζήτητα. Όπως τα υλικά με τα οποία έστησαν τα πρόχειρά καταλύματά τους. Όπως τα απόβλητα που τους περιτριγυρίζουν.

Άνθρωποι που παρ’ όλα αυτά επιμένουν να ζήσουν. Κι όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά ν’ αποσπάσουν από τη ζωή το μερτικό χαράς που δικαίως τους αναλογεί.

Σε κάποια ας την πούμε αυλή έχει στηθεί ένα υπαίθριο κομμωτήριο. Μαύρες καλλονές με τα σύνεργα ανά χείρας περιποιούνται διαδοχικά η μία τα μαλλιά της άλλης. Ανταλλαγή υπηρεσιών. Το δικαίωμα στην ομορφιά είναι αναφαίρετο.  

 Λίγο πιο πέρα, κάτω από ένα τσίγκινο υπόστεγο πέντε-έξι γυναίκες καθισμένες ανακούρκουδα καθαρίζουν παρέα τα κουζινικά τους.

Το τραγούδι και τα πειράγματα δίνουν και παίρνουν ενόσω τρίβουν επιμελώς τα σκεύη  με μια πατσαβούρα, πριν τα ξεβγάλουν βουτώντας τα ξανά και ξανά στον ίδιο κοινό κουβά. Καμιά δεν δείχνει να δυσανασχετεί με την υφή του νερού που φέρνει προς πετρελαιοκηλίδα. Μήπως έχουν κι άλλη επιλογή;

Όσο για τα παιδιά, την καλύτερη ψυχαγωγία για σήμερα την προσφέρουν οι δυο περίεργοι ξένοι που έχουν εισβάλει στο μαχαλά τους. Δεν συμβαίνει δα και κάθε μέρα. Εξ ου και η διαδήλωση που έχει σχηματιστεί πίσω μας, και που θα μας συνοδέψει διογκούμενη μέχρι την στιγμή της αναχώρησης μας.

- Oi amigos. Hasta la vista!

Δάσος τα χεράκια που υψώνονται για να μας αποχαιρετίσουν. Ώρα είναι να πέσει και κάνα σύνθημα. Παιδιά της Μοζαμβίκης ενωθείτε. Το μέλλον σας ανήκει! 

Για περισσότερες φωτογραφίες: